Persvrijheid, vandaag de dag een mythe?

Rupert Murdoch, Chairman and Chief Executive Officer, News Corporation, USA; Co-Chair of the World Economic Forum Annual Meeting 2009

captured at the Annual Meeting 2009 of the World Economic Forum in Davos, Switzerland, January 30, 2009. Photo: Monika Flueckiger, Flickr

In 1993 riep de Algemene Vergadering van de VN 3 mei uit tot de jaarlijkse Internationale Dag van de Persvrijheid. Dat gebeurde om het belang van persvrijheid te onderstrepen en lidstaten te herinneren aan hun verplichtingen die voortvloeien uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM).

Die UVRM-verplichtingen komen erop neer dat overheden moeten zorgen voor een "orde" die de mensenrechten beschermt. De meest essentiële daarvan zijn: men moet burgers op gelijke wijze behandelen en het recht op vrijheid van mening en meningsuiting vrijwaren.

Frankrijk blokkeert websites die 'terrorisme' uitlokken

Met de aanslag op Charlie Hebdo in Parijs en de schietpartij bij het cultuurcentrum Krudttøndens in Kopenhagen maakte het jaar 2015 voor wat persvrijheid betreft een valse start. Maar het totale beeld is zorgelijk: in ruim een derde van de Europese staten staat de veiligheid van journalisten onder druk. Journalisten in Oekraïne werden vermoord, in Griekenland door de politie aangevallen en in Macedonië met de dood bedreigd. En dichter bij huis: Franse wetgeving voorziet in het blokkeren van websites die [het rekbare begrip] 'terrorisme' uitlokken.

Veelal roepen overheden de nationale veiligheid in. Maar het blijft onduidelijk in welke mate dit overheidsoptreden nodig, proportioneel en onderhevig was aan rechterlijk toezicht.

Misbruik van macht en incompetentie blijven bedekt

In meerderheid blijft laster in Europa strafbaar. Dat belemmert de vrijheid van meningsuiting en leidt tot zelfcensuur. Publieke omroepen moeten afrekenen met bemoeizucht van de politiek. Zelfs landen die van oudsher bekend staan om sterke, onafhankelijke verslaggeving, kennen vandaag een uitzonderlijke mediaconcentratie en een schimmige relatie tussen politieke en media-elites. Journalisten moeten steeds meer strijd leveren om machthebbers rekenschap te laten afleggen.

Het gevaar is duidelijk. Zonder vrije en betrouwbare verslaggeving blijven misbruik van macht en incompetentie bedekt, en een gezonde competitie van ideeën achterwege. Dat gaat ten koste van vooruitgang en pluraliteit, en leidt tot stagnatie en onmacht. Zaken die we in Europa, dat nog altijd moet afrekenen met economische en sociale problemen, kunnen missen als kiespijn.

Een wereldwijd probleem

Maar het probleem doet zich overal ter wereld voor. Het Vlaamse Mondiaal Nieuws (MO*) meldt dat medewerksters Nicaragua, Israel en Gambia werden uitgezet of na bedreiging moesten ontvluchten. Het concludeert: “Als het soort berichtgeving dat MO* brengt - kritische, maar vooral eerlijke verhalen over de impact van lokale en mondiale tendensen op het leven van gewone mensen - al zo bedreigend is dat overheden overgaan tot dit soort drastische maatregelen, dan is er duidelijk iets mis met de democratie, de vrijheid en de mensenrechten in die landen.”

Digitale media moeten adverteerders in de ogen kijken

Blijft de druk op vrije meningsuiting en daarmee op de democratie beperkt tot het nationale niveau? In Nederland is op lokaal en regionaal niveau sprake van teloorgang van de pers, en elders in Europa zal het wel niet veel anders zijn. Onderzoeksjournalistiek is zowat uitgestorven. Nederland kende in 1985 nog 19 uitgevers van regionale kranten, nu nog vier.

Tegelijk zien we de komst van nieuwe digitale media. Die moeten woekeren met de middelen die ze hebben. Nieuws komt meestal rechtstreeks uit de koker van de grote persagentschappen. Zij die niet onderdeel zijn van de traditionele uitgevers leiden een leven dat enkel gevoed wordt door advertentie-inkomsten. Wie wil overleven zal zijn adverteerders - en daarmee vaak “de macht” - in de ogen moeten kijken.

Zorgelijke ontwikkeling

Op lokaal niveau lijdt de vrijheid van meningsuiting misschien nog meer dan op nationaal niveau aan erosie, en zijn de media voor zover nog aanwezig genoopt tot zelfcensuur. Lokale overheden worden net als nationale overheden dus steeds minder in bedwang gehouden door wat in Amerika zo mooi checks and balances heet. En daarmee staan de mensenrechten, waaronder het recht op gelijke behandeling, onder druk. Nu nationale overheden steeds meer zaken overdragen aan het lokaal bestuur is dat een zorgelijke ontwikkeling.