Trekt het Westen in het Turkse debacle aan het kortste eind?

Turkije trekt zich terug uit het Atlantisch systeem. Al voor de mislukte coup wilde de regering het roer omgooien: nieuwe betrekkingen met Damascus en Cairo, verzoening met Rusland. Dat ligt aan de basis van de couppoging en aan de paniek binnen de NAVO. De koerswijziging heeft zijn weerslag op onze relatie met Syrië, China, Rusland, Iran en zo voort, met ingrijpende geopolitieke consequenties.

Dat zei Yunus Soner, vice-voorzitter van de Turkse Arbeiderspartij, op 22 juli in CrossTalk op de Engelstalige Russische satellietzender RT. De rol van de NAVO in Syrië is binnenkort uitgespeeld. Rusland en Turkije zullen er alles aan doen om snel een einde te maken aan de oorlog, ISIS verliest in Syrië steeds meer terrein. Overleg met Assad moet leiden tot een oplossing voor het Koerdische vraagstuk, het grote pijnpunt voor Turkije. En Russisch aardgas gaat over Turks grondgebied naar Europa. Zo profiteert ook het door de EU uitgeklede Griekenland. Voor president Putin, die zich niet heeft laten verleiden om militair terug te slaan nadat Turkije een van zijn gevechtsvliegtuigen had neergehaald, is een glansrol weggelegd. De hardnekkige pogingen van het Westen om Rusland te isoleren zijn mislukt.

De betekenis van het Gulen netwerk

Wat er nu eigenlijk op 15 juli precies in Turkije is gebeurd blijft in de media toch wat in nevelen gehuld. Die hameren enorm op de omvangrijke zuiveringen die Erdogan doorvoert, terwijl een generaal die nota bene onder Erdogan onterecht voor landverraad werd veroordeeld die gerechtvaardigd vindt. De pers meldt wel Erdogan's beschuldiging aan het adres van de in de VS woonachtige Turkse imam Fetullah Gulen, maar geeft mondjesmaat uitleg over wat de beweging van Gulen betekent. In ieder geval moet men al zoeken naar informatie over Gulen's banden met de CIA, de tentakels van zijn beweging in tal van Turkse overheidsinstanties, zijn financiële netwerken en zijn connecties met zowat elke hoek van de Moslimwereld.

Volgens politiek analist Osman Softic hebben aanhangers van Gulen zich genesteld in essentiële Turkse overheidsorganisaties als leger, politie, geheime dienst, rechterlijke macht, Openbaar Ministerie en onderwijsinstellingen. Die vormen daarmee een potentiële vijfde colonne die door een buitenlandse mogendheid kan worden ingezet om het land te destabiliseren en zelfs de regering-Erdogan omver te werpen. Voormalig CIA-medewerker Graham Fuller geeft impliciet toe dat de Gulen-beweging een maatschappelijke organisatie is die kan worden gebruikt als wapen tegen een al te kritische NAVO bondgenoot.

Het Gulen-netwerk mikt niet enkel op Turkije. Het miljardenimperium baat een netwerk van privéscholen uit over heel de wereld. Het stuurt een politiek lobbynetwerk aan dat zich uitstrekt van Washington tot Centraal Azië. En als we de vroegere topman van de Turkse geheime dienst Osman Nuri Gundes mogen geloven functioneerden in de 90er jaren de Gulen-scholen in Kyrgyzstan en Uzbekistan als dekmantel voor tenminste 130 CIA agenten. Dat is toch een tegenstander van formaat, die zich aan elke vorm van democratisch rekenschap onttrekt. De VS zal Gulen nooit aan Turkije uitleveren, daarvoor is de man en te belangrijke troef.

In de coup herkent men de hand van de CIA

Terwijl Gulen zegt dat Erdogan de coup zelf heeft bekokstoofd zwijgen de klassieke media over de mogelijkheid dat de VS de coup heeft gesponsord. In 2014 was ex-CIA-medewerker en VS-ambassadeur in Turkije Morton Abramowitz co-auteur van een venijnig opiniestuk in de Washington Post. “Erdogan brengt de democratie om zeep. Dat is een probleem voor de Turken en voor het bondgenootschap. Blijven zwijgen zet de stabiliteit van Turkije op het spel”, aldus de auteurs. Dat was ei zo na een oproep om Erdogan omver te werpen. Voor de VS is een “onstabiel land” synoniem aan “ongehoorzaam, onhandelbaar”. En Obama maakt er geen geheim van: soms moeten we landen die niet doen wat wij willen de arm omdraaien.

De VS heeft het wel gehad met Erdogan. Zijn schandelijkste misstap was het aanbieden van excuses voor het neerschieten van het Russisch gevechtsvliegtuig. Maar de echte pijn zit hem in zijn politieke heroriëntatie op Rusland, China en opkomende niet-gebonden landen. In de ogen van de VS was de eigenzinnige Erdogan niet aan zijn proefstuk toe. Denk aan de deal rond Turkish Stream, de beslissing om Chinese raketsystemen aan te kopen (waar Erdogan later op terugkwam), de voordelige deal met Rusland voor de bouw van kernreactoren. Erdogan bleek een onbetrouwbare bondgenoot. Hij moest dus “weg”, waarbij het netwerk van Gulen nuttige diensten kon bewijzen.

Blijkbaar hebben de coupplegers belangrijke steun gekregen uit de luchtmachtbasis in Incirlik, waar 2.500 Amerikaanse militairen zijn gelegerd. De Turkse F-16's die boven Istanbul en Ankara raasden werden in de lucht bijgetankt vanuit Incirlik. Incirlik was dus een belangrijke operationele basis voor de coup, van waaruit men mogelijk ook kon rekenen op Amerikaanse militaire en CIA-steun. De basis huisvest immers zowel de Amerikaanse drone-operaties in Syrië en Irak, en is een draaischijf in in het Amerikaanse extraordinary renditionprogramma. Bovendien was de zeggenschap over Incirlik al geruime tijd een twistpunt tussen Turkije en de VS.

De geopolitieke implicaties

De recente ontwikkelingen hebben een proces op gang gezet waarbij Turkije zich losmaakt uit de Westerse invloedssfeer en aansluiting zoekt bij Rusland en China. Concreet betekent dat: toetreding tot de BRICS, de Shanghai- Samenwerkingsorganisatie (SSO) waar Turkije sinds juni 2012 al 'dialoog partner' van is, de Aziatische Infrastructuurinvesteringsbank (AIIB), en het ambitieuze Chinese One Belt One Road project, de nieuwe Zijderoute die China’s internationale positie moet versterken en is bedoeld als antwoord op de Amerikaanse aanwezigheid in Azië (pivot to Asia) en het Trans-Pacific Partnership (TPP). Allemaal zaken die indruisen tegen de Amerikaanse belangen.

De toenadering tussen Rusland en Turkije ontlokte zuur commentaar in Foreign Affairs. The National Interest stelt zich de vraag of de NAVO terminal ziek is, niet vanwege het Turkije van Erdogan maar door het optreden van presidentskandidaat Donald Trump! En in een hoofdredactioneel opiniestuk ziet het normaal zo serieuze Nederlandse Financiële Dagblad liever een “junta van verlichte, seculiere kemalisten” dan “[de] gekozen dictator [Erdogan], die een mislukte coup aangrijpt om zijn greep op Turkije te verstevigen en de samenleving een godsdienstiger karakter te geven”.

Men moet er niet aan twijfelen dat de VS Erdogan zwaar onder druk zal zetten, maar dat Erdogan zwicht lijkt uitgesloten. Men moet dus rekening houden met een tweede couppoging. De inzet voor het Westen is bijzonder hoog. Een NAVO zonder Turkije betekent een enorme verzwakking van de alliantie en het failliet van de agressieve Ruslandpolitiek. Daartegenover staat de kans op een snel einde van de oorlog in Syrië en de vluchtelingenstroom naar Europa.

Het Westers bondgenootschap lijkt zwaar te moeten incasseren, de strategische planners in Washington hebben wat om over na te denken.