De wereld in 2018 in geopolitiek perspectief

Fulani family from Mali
photo: Ferdinand Reus from Arnhem, Holland, 12 June, 2008 (Wikimedia Commons)

Een kruis over de TPP en Parijs akkoorden. Het akkoord met Iran op de wip en NAFTA in vraag. De erkenning van Jeruzalem. Het THAAD-schild in Zuid-Korea. Brexit. Mosul valt. De Rohingya crisis. Kroonprins Mohammad bin Salman in Saoedi Arabië. Xi Jinping die zijn macht versterkt en de klimaatproblematiek omarmt. Het aantreden van de D66-achtige president Macron in Frankrijk. De Catalonië-crisis in Spanje. Het demoniseren van Rusland. Ultra-rechts in Oostenrijk. Het probleem met Polen. De aanhoudende vluchtelingencrisis. Noord-Korea dat de wereld trotseert. En de wereldwijde groeiversnelling. Ziedaar de belangrijkste mondiale ontwikkelingen in 2017.

Wat staat de wereld geopolitiek en geo-economisch te wachten in 2018? Dit artikel analyseert en borduurt voort op de belangrijkste issues die de Belgische politicoloog David Criekemans, de Russische buitenlandminister Sergey Lavrov, de Nederlandse journalist en politicoloog Ko Colijn en NRC-columniste Louise Fresco in hun toekomstverwachtingen aan de orde stellen. Tenslotte zetten we het geheel in een eigen geopolitiek perspectief.

David Criekemans

“Een wereld in competitie zonder echt leiderschap”, zo vat Criekemans zijn toekomstbeeld samen. Macron mag dan in verschillende thema’s het voortouw nemen, de Frans-Duitse motor moet nog heropstarten. Migratie uit het Midden-Oosten en Afrika blijft de EU verdelen.

Of brexit er uiteindelijk komt valt af te wachten. Het gigantische kostenplaatje en negatief toekomstperspectief van de uitstap wordt de Britten steeds duidelijker. De ontstellend lichtzinnige Britse regering heeft de bevolking in de aanloop naar het referendum een rad voor de ogen gedraaid. Vanuit de Labour-oppositie gaan steeds meer stemmen op om het uittredingsakkoord van de conservatieve minderheidsregering te onderwerpen aan een tweede referendum.

Het America First van Trump zaait twijfel over de duurzaamheid van het Westers model dat steunt op vrije markten, democratie en liberalisme. Autoritaire regimes dreigen de spelregels te herschrijven. In het kader van het one belt, one road project dat China moet verbinden met Europa investeert de opkomende grootmacht in een hogesnelheidslijn tussen Boedapest en Belgrado en een goederenlijn tussen Piraeus en Boedapest. Zo koopt China via geo-economische investeringen goodwill en bouwt zijn informele macht uit. Asian values kunnen de Westerse mensenrechten infiltreren, maar de vraag is of die vandaag nog wel zo ‘universeel’ zijn.

Steeds vaker zullen externe mogendheden geo-economische of zelfs geostrategische activiteiten in de Europese voortuin ontwikkelen. De daarmee gepaard gaande twijfel over het Amerikaanse veiligheidsengagement leidt tot het inzicht dat Europa zijn veiligheidsproblemen zelf zal moeten aanpakken. De Amerikaanse geostrategische belangen in Eurazië lopen immers lang niet altijd meer parallel met de Europese. Het besef groeit dat Europa de bakens zal moeten verzetten.

De wereld beleeft een nieuwe wapenwedloop. De VS beseft dat het economisch wordt ingehaald door China en rekent op zijn militaire superioriteit om zijn leidende positie in de wereld te handhaven. Washington zet Zuid-Korea onder druk om meer en gesofisticeerder wapentuig aan te kopen. Dat moet niet enkel dienen als afschrikking tegen Noord-Korea, maar past ook binnen de rivaliteit met China. Als reactie op de dreiging van Noord-Korea en machtsprojectie van China herbewapent Japan. Om het evenwicht te bewaren moeten Peking en Moskou wel reageren en hun militaire afschrikking verder opvoeren.

Tenslotte de problemen in het Midden-Oosten. Die zijn in de visie van Criekelmans in belangrijke mate te herleiden tot de rivaliteit tussen Saoedi-Arabië en Iran. Een gasproducent als Iran heeft de toekomst. Vandaar dat Riyad denkt met gigantische investeringen in bewapening Iran te kunnen blokkeren. De VS steunt de Saoedi’s, Europa wil eerder samenwerken met Teheran. Een stabiel Midden-Oosten is nog niet in zicht.

Sergey Lavrov

De Russische buitenlandminister bekreunt zich vooral over de huidige wereldorde. Het concept van een multipolaire wereld werd geïntroduceerd door Russisch buitenlandminister Yevgeny Primakov (1996-1998), die ook het initiatief nam tot het Rusland-India-China (RIC) collectief dat na de toetreding van Brazilië en Zuid-Afrika uitgroeide tot de BRICS. De trend naar een polycentrische wereldorde kreeg een vervolg met de oprichting van de G20, waarmee het Westen het economisch belang, financiële macht en politieke invloed van de nieuwe groeipolen erkende.

Tegenover het door de VS geïnitieerde Trans-Pacific Project (TPP) dat zich beperkte tot 12 leden (China en Rusland werden geweerd) maar waar Trump zich vlak na zijn aantreden uit terugtrok stelt Rusland een samenwerkingsverband voor tussen de Euraziatische Economische Unie, de Shanghai-samenwerkingsorganisatie en ASEAN. Ook de Europese Unie is uitgenodigd om toe te treden. Samenwerken in zo’n pan-continentaal groot-Euraziatisch project en niemand uitsluiten, zo ziet Rusland de wereldorde zich ontwikkelen.

De Russisch-Amerikaanse relatie blijft een punt van zorg. Dat RT wordt geviseerd door de VS, maar ook door Frankrijk, staat haaks op journalistieke principes en de vrijheid van meningsuiting. Rusland gelooft niet in een lik-op-stukbeleid beleid. Het land gelooft in reciprociteit en diplomatie. Het deelt geen straffen uit, maar toont de wereld hoe achterhaald en dom bij voorbeeld de houding van Oekraïne is dat alle Russische media verbiedt. In plaats van de duimschroeven aan te draaien stuurt Rusland aan op ontspanning en internationaal overleg.

Komt er oorlog op het Koreaans schiereiland? Alle expert waarschuwen voor de catastrofale gevolgen. De kans is niet onbestaande: een menselijke of technische fout kan de vlam in de plan doen slaan. Maar rond een poging tot dialoog moet de VS Rusland niet opnieuw voor schut zetten: zeggen dat er tot voorjaar 2018 onderhandeld kan worden want geen oefeningen gepland, en dan zowel in oktober en november ijskoud aanvalsoefeningen uitvoeren. Pyongyang gaf forfait op de oktober-oefeningen, maar voerde na de november-oefeningen zijn intercontinentale raketproef uit.

Dialoog blijft de enige begaanbare weg. De maximaal opgevoerde sancties werken niet. Een totale blokkade rond Noord-Korea wordt overwogen maar dat is in het internationaal recht een oorlogsdaad die een militair antwoord rechtvaardigt. Rusland en China zullen zo’n blokkade dus verwerpen.

Ook in Syrië speelt de VS dubbel spel. Men zegt al-Nusra te bestrijden maar doet dat mondjesmaat. Als het er op aankomt neemt men dit Al Qaida filiaal in bescherming en organiseert men hun repatriëring uit de oorlogszone. Tegelijk blijft de VS militair aanwezig in West-Syrie, naar verluidt met 10 militaire basissen. Blijkbaar wil de VS nog altijd Assad van de macht verdrijven en wordt al-Nusra daarvoor ingezet. Terwijl Rusland zijn nek uitsteekt voor vredesonderhandelingen doet de VS er alles aan om die te dwarsbomen. Met zijn dubbel spel zet de VS ook Staffan de Mistura, speciaal VN-gezant voor Syrië, die het vredesproces in Genève coördineert, voor schut. Zo komt ook dat proces niet tot een goed einde.

Ko Colijn

Het komt tot een confrontatie tussen de VS en Iran. Trump wil af van de nucleaire deal. Dat wordt moeilijk nu Iran zich daar stipt aan houdt. Een initiatief van Trump brengt hem in conflict met de EU, China en Rusland. De EU schuift naar rechts, maar Merkel brengt een SPD-CDU coalitie op de been die links georiënteerde concepten in de EU overeind wil houden. Dat zorgt voor aanhoudende malaise in de EU. Trump denkt dat bilaterale akkoorden America First in de kaart spelen. Zijn besluit om Amerikaanse bedrijven exclusieve belastingvoordelen te geven brengt hem in conflict met de EU en de WTO.

Eind maart 2019 verlaat het VK de EU. De Britten denken nog altijd tijdig een Brexitakkoord te kunnen sluiten. Dat lukt niet. De Britten blijven hardnekkig aansturen op een pijnloze deal. Dat die er niet inzit zullen ze te laat ervaren. Brexit kost het VK nu al £300 miljoen per week. De Britten denken daar compensatie voor te kunnen onderhandelen, maar komen van een koude kermis thuis. De deal zal wel stranden op de onmogelijke Noord-Ierland - Ierland-kwestie. Van de gevolgen van een mislukking wordt het VK noch de EU beter.

Trump komt in 2018 in aanvaring met Rusland over nucleaire bewapening, oude verdragen die niet worden nageleefd, een aanwakkerende wapenwedloop aan de rand van Europa. Intussen nemen de wederzijdse spionage en cyberaanvallen op infrastructuur toe. De nieuwe Amerikaanse Veiligheidsstrategie bestempelt Rusland en China als ‘global competitors’ en ‘revionisten’. De Koude Oorlog keert terug.

Louise Fresco

Er is geen groter geopolitiek probleem dan de Afrikaanse bevolkingsgroei (1,2 miljard nu, 4 miljard in 2100). Het werelddeel heeft dringend nood aan grootschalige investeringen in modernisering en industrialisering. Locale voedselproductie, banen en inkomen per hoofd: daar moet drastisch aan worden gewerkt. Gebeurt dat niet, dan gaan de sluizen voor migratie volledig open. Zo’n braindrain is voor Afrika desastreus en stelt Europa voor een onmogelijke opgave.

Vandaag loopt China als investeerder in Afrika voorop. Dat past binnen het Chinese one belt, one road, het nieuwe Zijderoute-project, dat China moet ontsluiten. Afrikaanse leiders nemen ook zelf initiatieven om Chinese investeringen aan te trekken en steunen China in internationale fora, mede uit ongenoegen over een te moralistische Europese houding. Angola, Ghana, Senegal, Marokko, Ivoorkust en Ethiopië zijn de Afrikaanse groeipolen. Europa lijkt hier de boot te gaan missen.

De issues in geopolitiek perspectief

Eerst en vooral het Israel-Palestina conflict. Het feit dat dit issue niet aan bod kwam is opmerkelijk en verontrustend. De Amerikaanse erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israel is de doodsteek voor het vredesproces. Bij Moslims in het Midden-Oosten en daarbuiten zet die erkenning veel kwaad bloed, wat zich niet enkel keert tegen de VS, maar tegen het Westen in het algemeen. Dat heeft de stichting van de Joodse staat immers mogelijk gemaakt en niets gedaan aan de daarmee gepaard gaande onderdrukking van de Palestijnen.

Het Amerikaanse initiatief doet niets aan het probleem van de Palestijnen, zowel op de bezette Westelijke Jordaanoever en in de hermetisch afgesloten Gazastrook, als in Israel zelf. Die zijn verstoken van de meest elementaire rechten. Hier rust een grote verantwoordelijkheid voor de Europese Unie. Die kan zich niet langer verschuilen achter het argument dat de oplossing ligt in onderhandelingen tussen (ongelijke) partijen. Het internationaal recht moet niet wijken voor het recht van de sterkste. Europa moet Israel de wacht aanzeggen. Ondubbelzinnig, en met één stem. Weet Europa zich in 2018 te onttrekken aan de Israellobby?

Dan de EU. Het VK zal uiteindelijk wel eieren voor zijn geld kiezen en voortaan een deuntje lager moeten zingen in de EU. Migratie mag dan het issue zijn dat Europa verdeelt, maar dat is helemaal niet nodig. De EU moet een uniform immigratiebeleid formuleren, komaf maken met de verplichte herverdeling, de opvang begroten en de kosten verdelen over de lidstaten. Wie geen of te weinig migranten opneemt moet lidstaten die dat wel doen subsidiëren. De EU moet resoluut af van rechtstreekse of onrechtstreekse steun aan militaire interventies in derde landen die aan de basis liggen van de vluchtelingenstroom, eerlijker handelsovereenkomsten sluiten, exportsubsidies op landbouwproducten afschaffen, en investeren in derde landen, zie de analyse van Louise Fresco.

Voor wat de wereldorde en ons huidig model betreft, niets is onveranderlijk. Europa moet de bakens verzetten. In plaats van zich tegen de verandering te verzetten moet het kiezen voor ‘if you can’t beat them, join them’. Door met de stroom mee te gaan kan de verandering mee bestuurd en beïnvloed worden, en kunnen de scherpste kantjes van de Asian values worden afgevijld. Dat levert ook ongekende economische opportuniteiten op: een Chinese markt met meer dan een miljard consumenten gaat voor het eerst volledig open voor Europese goederen en diensten.

Nu Europa niet langer blindelings kan rekenen op de NAVO moet het ‘if you can’t beat them, join them’ principe ook gelden voor de Europese veiligheidsproblematiek. Rusland is een tijdje waarnemer geweest bij de NAVO, tot de organisatie de belofte aan Gorbatsjov dat de NAVO zich niet naar het oosten zou uitbreiden met voeten trad. Europa moet zich losmaken van de VS, de Amerikaanse bases en Amerikaanse kernwapens moeten weg uit Europa. Europa moet denken aan een Europese verdragsorganisatie en de blik naar het oosten verleggen. Waarom zou Rusland niet tot die verdragsorganisatie kunnen toetreden? Waarom niet tot de Europese Unie?

In het Midden-Oosten moet Europa kiezen voor respect voor het zelfbeschikkingsrecht van landen, maar wel de mensenrechten verdedigen. Wapenleveringen gaan liefst naar democratieën en moeten in ieder geval aan nauwe uniforme criteria worden onderworpen. Geen land wordt buitengesloten, het overlegmodel staat bovenaan. En Europa moet het voortouw nemen om de internationale overlegorganisaties te reorganiseren en aan te passen aan de hedendaagse machtsverhoudingen. Landen als Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk die als permanent lid van de Veiligheidsraad het lot van menig groter land kunnen bepalen zullen een toontje lager moeten zingen.

Wordt 2018 meer van hetzelfde, of breekt in dossiers het gezonde verstand door?